‏                                                          

                                                       نقش پایه ای فرهنگ در پیشرفت جوامع انسانی ‏

به قلم : استاد محمدرضا نوذریان
پژوهش گر و مدرس دانشگاه

‏ پرداختن به ابعاد و اهمّیّت مقوله ی بی کران فرهنگ در قالب یادداشت ها و یا گفتارهای مختصر ناممکن خواهد بود امّا در ‏بیانی کوتاه می توان اذعان نمود فرهنگ ، زیربنای توسعه و پایه ی پیشرفت جامعه است و شاید به همین دلیل درجهان ‏کنونی رقابت شدیدی بین ملّت ها برای اشاعه و صدور فرهنگ جامعه ی خود به چشم می خورد . ‏
باید پذیرفت اگر در گذشته ها ، قدرت جسمی و فیزیکی ویا میزان ثروت ومنابع مالی و مانند این ها نشانه های توانمندی ‏کشورها به شمار می رفتند امروزه فرهنگ ، پایه و ملاک دگرگونی ها و پیشرفت بشری است و این وضعیّت ، اهمّیّت موضوع ‏را بیش از پیش آشکار می سازد.‏

pan style="color: #800080; font-size: small;">نگاهی به تعاریف مختلف صاحب نظران از فرهنگ ، زوایای گونگون این مقوله را بیش تر نمایان می سازد براین اساس و با ‏مروری بر تعاریف یادشده می توان اذعان نمود فرهنگ ، دارای جلوه های مادّی و غیرمادّی و ماهیّتی تغییر پذیر ، اکتسابی و ‏انتقالی است که ارتباط انسان ها را تقویت و رفتار آنان را منظّم می کند و از آن جایی که رفتارهای مبتنی بر زبان ، مانند ‏سخن گفتن از عامل های تثبیت و انتقال فرهنگ تلقّی می شوند می توان این گونه نتیجه گیری کرد که ارتباط ویژه ای بین ‏این دو مقوله وجود دارد .‏
به تناسب نامگذاری مورد نظر جادارد به مفهوم فرهنگ عمومی هم در بیانی کوتاه اشاره ای داشته باشیم امّا قبل از آن بهتر ‏است به نکته ی ظریفی که همان نوع ترکیب دو کلمه ی فرهنگ و عمومی است دقّت کنیم بااین دید اگر لفظ «عمومي» را ‏قیدبراي «فرهنگ » درنظر بگیریم ، فرهنگ عمومي معنای عرصه ای از فرهنگ را که رابطه اي مستقيم با عموم مردم دارد ‏تداعی و منظور از فرهنگ عمومي ، ابعاد يا گستره ای از فرهنگ که با عامّه ی مردم پیوند دارد خواهد بود و بنابراین وجوه ‏تخصّصی فرهنگ از دایره ی شمول آن خارج شدنی است.‏
‏ در پرداختن به مقوله ی فرهنگ عمومی ، توجّه کافی به بعدهای دیداری و اعتباری موضوع واین که فرهنگ عمومی در گرو ‏پذیرش اجتماعي و اقناع جامعه می باشد نیز حائز اهمّیّت اند زیرا غالباً الزامات قانونی ، پشتوانه ی فرهنگ عمومي نیستند ‏بنابراین پای بند نبودن به آن ، چه بسا قابل پی گیری های حقوقی نباشد.‏
نکته ی دیگر ، نقش مردم و حسّاسیّت آنان درباره ی فرهنگ عمومی است زیرا کارهای نامحسوس و نرم ، مثل امور مرتبط با ‏اخلاق فردي و اجتماعي مردم از قبیل وقت شناسي، وجدان کاري و… عمدتاً در این حوزه ، قابلیّت بحث و بررسی دارند که با ‏خواست مردم قابل نهادینه شدن هستند.‏
گاهی دربرخی محافل ، بحث هایی درخصوص دین و فرهنگ مطرح می شوند که دقّت درباره ی مرز بین این دو را ضروری ‏می سازد . در تبیین تفاوت این دو شاید بتوان گفت « فرهنگ » ، عمدتاً نشان گرتحقّق يافته ها و مویّد واقعيّاتي است كه در ‏جامعه وجود دارند در حالی که «دين » ، الگوی کامل برای نشان دادن وضعيّت مطلوب براي انسان ها است ، به بیان دیگر ، ‏فرهنگ يك جامعه ، ماهیّتی سیّال و قابليّت تكامل دارد و نمی تواند در آن واحد ، مانند دین ، كمال يافته ی محض باشد. ‏البتّه باید توجّه کرد ، بروز تغييرات در فرهنگ عمومی، بی علّت نیست و حتّی اگر برخی از این دگرگونی ها ، در ظاهر به ‏صورت غیرمترقّبه به نظر برسند ، ضروری است با امعان نظر به اهمّیّت موضوع ، برای یافتن ریشه ی آن ها تلاش شود .‏
دراین بین ، محوریّت فرهنگ در دین مبین اسلام که معجزه ی رسول گرامی اش یعنی قرآن از جنس فرهنگ است غیرقابل ‏انکار می باشد . این دین کامل و انسان ساز در لابه لای آیات نورانی کتاب هدایت ، نکته های بسیار ارزنده ای را برای تعالی ‏فرهنگی مردم و جامعه آموزش می دهد و در موارد گوناگونی که به بیان ویژگی های مومنان پرداخته و مثلاً باتعابیری چون « ‏وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ » بر ضرورت پرهیز از گفتار و عملکرد بیهوده تاکید کرده و یا در آیاتی مانند « یا أَیُّهَا الَّذِینَ ‏آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً » اهمّیّت دوری از بدگمانی، بدگویی و ‏تجسّس را مورد اشاره قرارداده در حقیقت ظرایفی را که باید در فرهنگ عمومی جامعه اسلامی جاری باشند مطرح فرموده ‏است.‏
نگاه قرآن به این گونه بایدها در سوره ها و آیات مختلف تداوم یافته و موضوعات مهمّ دیگری از جمله تواضع و فروتنی « الَّذِینَ ‏یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً» ، حلم و بردباری « وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً» ، امر به معروف و نهی از منکر « وَ الْمُؤْمِنُونَ ‏وَ الْمُؤْمِناتُ، بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ» ،دوری از ربا « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا الرِّبا أَضْعافاً ‏مُضاعَفَةً … »، امانت‌ داری « وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ » و… هم تبیین و فرمان داده شده اند.‏
پرداختن به نکات فرهنگی مربوط به عامّه ی مردم در ادبیّات فارسی هم پیشینه ای دیرین دارد و بزرگان ادبی در ‏آثاری که بیش تر ، بخشی از ادب تعلیمی را تشکیل می دهند به بازگویی و نشر آن ها پرداخته اند و بی تردید ، ‏مرد نکونام ادب فارسی ، سعدی شیرازی یکی از این شاعران است. وی در فرصت های گوناگون از جمله بخش ‏هایی از گلستان و بوستانش به مقولات مرتبط با فرهنگ عمومی از قبیل دعوت به شکیبایی « چو پرخاش ‏‏ بینی تحمّل بیار / که سهلی ببندد در کارزار » ، توجّه به الگوی مصرف صحیح با پرهیز از اسراف « ‏قناعت توانگر کند مرد را / خبر ده حریص جهانگرد را » ، اهمّیّت رازداری «جواهر به گنجینه داران ‏سپار / ولی راز را خویشتن پاسدار » و… پرداخته و ضمن یادآوری ضرورت این مهمّات ، بعضاً نتایج آن ها ‏را نیز بیان نموده است.‏
بااین اوصاف ، امید که نامگذاری چهاردهم آبان به عنوان روز« فرهنگ عمومی » انگیزه ی مضاعفی برای ‏اندیشیدن بیش تر آحاد جامعه درباره ی فرهنگ و ازجمله فرهنگ عمومی و برنامه ریزی های مدیریّتی و اجرایی ‏برای کمک به تعالی این حوزه باشد. ‏